Tatarzy to jedno z plemion mongolskich, podbitych przez Czyngis-chana. Później nazwa ta przylgnęła do Mongołów, których podboje sięgnęły Polski, skąd wycofali się po bitwie pod Legnicą w 1241. Pozostali jednak w Europie, tworząc nad Wołgą państwo zwane początkowo Złotą Ordą, które rozpadło się później na wiele mniejszych, spośród których najbardziej znane to Chanaty Kazański, Astrachański, Syberyjski i Krymski. Tatarzy już w XIII wieku przyjęli islam W styczność z nimi weszło Wielkie Księstwo Litewskie podczas jednoczenia ziem ruskich. Na teren Wielkiego Księstwa napływać zaczęli Tatarzy już po unii z Polską. Byli to pretendenci do tronu chanów wraz ze swymi zwolennikami.
Asymilacja
Nazywano ich Lipkami (od tatarskiej nazwy Litwy). Byli wśród nich mirzowie, wywodzący się z rodów książęcych, ale i ordyńcy, pracujący w polu. Wszyscy z biegiem czasu wtapiali się w społeczność nowej ojczyzny. Odróżniali się od Polaków tylko wyznawaną religia i wschodnimi imionami, na co dzień używali języka polskiego. Nie było wśród nich poligamii. Kobiety miały takie same prawa jak szlachcianki.
Dlaczego Podlasie?
Historia Tatarów w naszym regionie nie jest tak długa jak na innych terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Część Lipków w 1672 r. przeszła na stronę Turcji, walczącej wówczas z Polską. Przyczyną było zaległy żołd. Większość jednak wkrótce zapragnęła wrócić do Polski. Umożliwił im to król Jan III Sobieski. Po powrocie do Rzeczpospolitej otrzymali amnestię i przywrócono im wcześniejsze przywileje Nie pozwolono jednak osiedlić się w dawnych miejscach zamieszkania. W zamian za zaległy żołd otrzymali ziemie państwowe tzw. królewszczyzny z dala od granic tureckich, na terenie Południowego Podlasia.
Osadnictwo
Osadzono w naszym regionie następujących dowódców: Samuela Murzę Koryckiego w Lebiedziewie i Małaszewiczach, rotmistrza Daniela Szabłowskiego w Małaszewiczach rotmistrza Romanowskiego z oficerami w Studzience. Centrum osadnictwa stała się wieś Studzianka, gdzie powstał meczet istniejący do roku 1915 oraz cmentarz, czyli mizar. W posiadaniu zamożnych Tatarów – murzów znalazły się wsie między Łomazami a Terespolem, zamieszkałe przez ludność unicką. O ich dziejach wiemy więcej – byli to ludzie majętni i wykształceni. W identyfi kacji tych rodzin niezwykle pomocne okazało się monumentalne dzieło Stanisława Dziadulewicza – Herbarz Rodzin Tatarskich.
Skąd wzięła się nazwa „ułan”
Kilka rodów w sposób szczególny zasłużyły się dla Polski. Ułanowie herbu Ułan, jeden z bardziej znanych rodów tatarskich, pochodzili od Assasukowiczów potężnego rodu, wywodzącego się z chańst zawołżańskich Przybyli na Litwę w XV wieku. Formacje jazdy w Polsce i innych krajach nazwano od ich nazwiska – ułanami. Na naszym terenie pojawiali się, tak jak wszystkie rody, w XVII wieku. Adam Ułan o przydomku Korsacki otrzymał za zasługi wojenne w1681 r. 8 włók (ok.140 ha) we wsi Studzianka. Jego wnuk Bohdan był z kolei właścicielem 10 włók w Ortelu. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli tej rodziny był Samuel, jeden z organizatorów szwadronów Tatarskich przy Napoleonie.
Słynne rody
Podobną genealogię jak Ułanowie mają Koryccy. Pułkownik Samuel Korycki otrzymał ziemie dla siebie i swoich żołnierzy w Lebiedziewie. Kolejnym rodem tatarskim, który pojawił się na naszych terenach, byli Lisowscy herbu Bończa. Był to ród mieszkający na Litwie od XVI wieku. Dawid Lisowski, rotmistrz królewski otrzymał od Augusta II posiadłość w części Studzianki. Potomkowie tego rodu na dłużej zadomowili się na Podlasiu. Walczyli jako ochotnicy w wojnie 1919 – 1920, w której jeden z nich – Jan zginął, Aleksander zaś był dwukrotnie ranny. W armii polskiej walczyli również Józefowicze, herbu Radwan. Wywodzący się z Dagestanu Buczaccy herbu Tarak o przydomku Murza to ród nieprzeciętny. Najwybitniejszy z nich był Jakub: sędzią pokoju sądu bialskiego i jedyny niechrześcijański poseł w sejmie Królestwa Polskiego. Janowi Murzy Tarak Buczackiemu przypisywało się zaś dokonanie pierwszego przekładu Koranu na język polski. Na koniec rodzina chyba najbardziej znana: to Bielakowie herbu Bielak Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli tego rodu Jakub Bielak otrzymał wraz z żoną dobra we wsi Koszoły. Powiększył swój majątek w 1783 roku, nabywając wieś Kościeniewicze i Wólkę. Był jednym z najwybitniejszych wojskowych tego okresu, Został generałem. Odznaczył się w kampanii w obronie Konstytucji 3 Maja, jak i w Powstaniu Kościuszkowskim. Jest uważany za najwybitniejszego dowódcę tego okresu. Bohdan Bielak zginął w powstania listopadowego.
Polonizacja
W XIX wieku Tatarzy w Królestwie Polskim ulegali stopniowej polonizacji. Od rusyfikacji uratowało ich to, co wcześniej ich wyróżniało – islam. Władze rosyjskie traktowały w sensie prawnym tak samo muzułmanów, jak i katolików. Doprowadziło to do tego, że Tatarzy i wtedy wraz z Polakami dążyli do niepodległości. W roku 1915 Rosjanie stosując taktykę spalonej ziemi zniszczyli to, co łączyło społeczność tatarską – meczet w Studziance. Ostatni imam meczetu żył jeszcze kilka lat. Potomkiem Tatarów był Henryk Sienkiewicz, twórca „Krzyżaków” i „Trylogii” Do tej nacji zaliczamy również Aleksandra Sulkiewicza, jednego z bliskich współpracowników Piłsudskiego czy znanego aktora amerykańskiego Charlesa Bronsona.
Ostatnia szarża polskich ułanów
Tatarzy byli wierni Polsce nie tylko w XIX wieku. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku samorzutnie tworzyć zaczęli oddziały wojskowe. Zgodnie z tradycją powstał Tatarski Pułk Jazdy. Jedną z rzeczy, które odróżniały ten pułk było używanie buńczuka zamiast typowego sztandaru i noszone przez ułanów serdaki w kolorze zielonym. Do 1939 r. tradycje tatarskie kontynuował 1 szwadron 13 Pułku Ułanów Wileńskich. Składał się on z Tatarów i dowodzony był przez rotmistrza Aleksandra Jeliaszewicza. To ten oddział wykonał 9 – 10 września 1939 r. pod Maciejowicami ostatnią szarżę polskiej kawalerii… Od 1992 r. działa Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej. I u nas odradzają się tradycje tatarskie dzięki działalności społeczności Studzianki, z niestrudzonym Łukaszem Wędą na czele. Już 1 kwietnia br. ruszają zapisy na bieg – III Tatarską Piątkę. Mizar w Studziance – do niedawna niemy świadek dziejów i pamięci o podlaskich Tatarach, teraz staje się żywą lekcją naszej historii.
