Po powołaniu 27 września 1939 roku do życia struktur konspiracyjnych (Służba Zwycięstwu Polski) zaczęto rozważać o możliwościach wyzwolenia kraju. Pierwsza koncepcja powstania powszechnego (plan – „ A”) powstała wiosną 1940 roku. Miało ono wybuchnąć w chwili, gdy będą ważyć się losy wojny.

Przygotowania
W związku z tym od samego początku istnienia Służby Zwycięstwu Polski, a następnie Związku Walki Zbrojnej postanowiono maksymalnie ograniczyć akcje zbrojne, koncentrując się na szkoleniu kadr dla podziemnej armii, gromadzeniu broni oraz prowadzeniu na szeroką skalę akcji o charakterze wywiadowczym. Była to koncepcja głęboko przemyślana, miała bowiem na celu ograniczenie przedwczesnych, niepotrzebnych ofiar i zarazem wyraźne zaznaczenie polskiego udziału w końcowym okresie wojny. W 1942 roku wprowadzono pojęcie „bazy” powstania i jego „osłony”. Za „bazę” uznano tereny Generalnego Gubernatorstwa – bez obszaru lwowskiego. Działania na terenie „bazy” miały być osłaniane wzmożoną akcją dywersyjną na wschodnich terenach Rzeczypospolitej, które uznano za „osłonę” powstania.

Manifestacja polskości
W połowie 1943 roku stawało się oczywiste, że to Armia Czerwona będzie wyzwalać Polskę spod okupacji niemieckiej. Na rozkaz Naczelnego Wodza rozpoczęto pracę nad nowym planem powszechnego powstania pod kryptonimem „Burza”. Lubelszczyzna miała jako pierwsza sprawdzić w praktyce szanse realizacji planu „Burza” na obszarze „bazy”, czyli na terenach etnicznie polskich. Według rozkazów Komendy Głównej w kilku okręgach w tym i w lubelskim, oddziały samoobrony otrzymały dodatkowe zadania opanowania miejscowości z chwilą opuszczenia ich przez cofających się Niemców i wywieszenie biało-czerwonych flag dla zadokumentowania polskości. Głównymi kierunkami uderzeń miały być: drogi odwrotu nieprzyjaciela (mosty) oraz mniejsze oddziały wroga. Plan przewidywał również, że w przypadku niemieckiej kontrofensywy, oddziały AK miały przystąpić do stałej współpracy z Armią Sowiecką.

Działania bojowe
W okręgu lubelskim Armii Krajowej odtwarzano dwie duże jednostki – 3 Dywizję Piechoty pod dowództwem płka Adama Świtalskiego, ps. „Dąbrowa” i 9 Dywizję Piechoty dowodzoną przez gen. bryg. Ludwika Bittnera, ps. „Halka”, którą tworzyły 22 pp (obwód AK Siedlce) 34 pp ( obwód AK Biała Podlaska) oraz 35 pp (obwody: Łuków i Radzyń Podlaski). Rozkaz do rozpoczęcia działań został wydany przez Komendę Okręgu AK 20 lipca 1944 roku.

Akcje 34 pułku piechoty
21 lipca – potyczka pod wsią Jaźwiny z ochroną torów (oddział „Lecha” – Stanisław Chmielarski)
22 lipca – zdobycie samochodów niemieckich (oddział „Lecha” – Stanisław Chmielarski)
23 lipca – potyczka pod wsią Kozły, zginęło 30 żołnierzy niemieckich, przy stracie dwóch zabitych (oddział „Zenona” – Stefan Wyrzykowski)
24 lipca – pod wsią Janówka zniszczono stanowiska artylerii niemieckiej (oddział „Zenona” – Stefan Wyrzykowski)
24 lipca – pod wsią Jaźwiny zdobyto 6 haubic (oddział „Lecha” – Stanisław Chmielarski)
25 lipca – bitwa pod wsią Leszczanka – zginęło 45 żołnierzy niemieckich przy stracie czterech zabitych (oddział „Zenona” – Stefan Wyrzykowski)
25 lipiec – bitwa pod wsią Leszczanka, uderzenie na tyły niemieckie walczące z oddziałem „Zenona” (oddział „Lecha” – Stanisław Chmielarski)
26 lipca – grupa żołnierzy pod dowództwem „Jaracha” (Robert Domański) wspólnie z żołnierzami sowieckimi wyzwala Międzyrzec Podlaski (oddział „Zenona” – Stefan Wyrzykowski)
26 lipca – patrol z oddziału „Lecha”i zwiad konny z oddziału „Zenona” wkraczają do Białej Podlaskiej
27 lipca przystąpiono do odtwarzania 34 pułku piechoty pod dowództwem majora Stefana Drewnowskiego ps. „Roman”. Główne siły pułku stacjonowały w rejonie wsi Leszczanka. 
11 sierpnia III batalion wkroczył do Białej Podlaskiej i zakwaterował się w koszarach przy ulicy Warszawskiej.
14 sierpnia żołnierze Armii Krajowej zostali internowali przez sowietów. Oficerów wywieziono w głąb Rosji.

Działania 35 pułku piechoty
21/22 lipca – zasadzka pod wsią Ossowa: zdobyto sprzęt wojskowy, wzięto do niewoli 11 żołnierzy niemieckich ( oddział „Marnego” – Wacław Stelmaszuk)
22 lipca – potyczka pod wsią Polskowola (oddział „Beja” – Zygmunt Teodorowicz) 23 lipca – zdobycie stacji kolejowej Bedlno,
zlikwidowano 10 żołnierzy niemieckich, wzięto do niewoli 37, przy stracie jednego żołnierza (oddział „Kruka” – Jerzy Skoliniec)
24 lipca – potyczka pod wsią Lipniaki, wzięto do niewoli 11 jeńców (oddział „Kruka” – Jerzy Skoliniec)
25 lipca – potyczka pod wsią Strzakły zlikwidowano 3 żołnierzy niemieckich, wzięto do niewoli 6 rannych (oddział „Kruka” – Jerzy Skoliniec)
W dniach 26 – 27 lipca II i II batalion 35 pp pod dowództwem mjra Konstantego Witkowskiego ps. „Miller” kwaterowały w rejonie wsi Dębowierzchy i Strzały.
27 lipca oddziały polskie zostały okrążone przez jednostki sowieckie i rozbrojone.

Rozbrojenie, aresztowania, wywózki
„Burza” była największą wojskową akcją przeprowadzoną przez Armię Krajową. Zadała Niemcom poważne straty, utrudniała komunikację z frontem i zaopatrzenie głównych sił niemieckich. Okręg zmobilizował około 12 tysięcy ludzi. Jednocześnie gotowość osiągnęły szeroko rozbudowane struktury przyszłej administracji Delegatury Rządu. O skali przedsięwzięcia najlepiej świadczy fakt, że Armia Krajowa na Lubelszczyźnie samodzielnie wyzwoliła m.in. Bełżec, Lubartów, Kock, Firlej, Krasnystaw, Urzędów i Poniatową. Wspólnie z jednostkami sowieckimi wyzwolono: Tomaszów Lubelski, Puławy, Chełm, Radzyń, Międzyrzec, Zamość i Białą Podlaską.

Co stało się później?
Pod pozorem wezwania na naradę zostali aresztowani przez NKWD: Władysław Cholewa – Okręgowy Delegat Rządu oraz płk Tumidajski „Marcin” – komendant Okręgu AK Lublin. Pod Lubartowem zmuszono do złożenia broni 27 Dywizję Piechoty, największą jednostkę partyzancką AK, która przedostała się tu po wyczerpujących walkach na Wołyniu. Podobnie postąpili Rosjanie z oddziałami 3. i 9. Dywizji Piechoty AK. Dowódca 30 Dywizji Piechoty AK, która po walkach na Polesiu, stacjonowała w Grabanowie, po otrzymaniu informacji o rozbrojeniu 34 pp, postanowił ruszyć na pomoc walczącej Warszawie.
Jej oddziałom udało się przedostać w okolice Otwocka, gdzie oficerowie zostali aresztowani i wywiezieni do łagrów, a żołnierze po przewiezieniu do obozu na Majdanku – wcieleni do jednostek Berlinga. 

Mirosław Barczyński
Fot. Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej