Rzeka kojarzy się obecnie ze wschodnią rubieżą Polski. W języku potocznym określenie pochodzenia „zza Buga” oznacza przesiedleńców z obszaru obecnej Ukrainy czy Białorusi, które stanowiły integralną część Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Jak Bug wpłynął na historię Południowego Podlasia?

W przeddzień formowania się zrębów państwa polskiego funkcjonowała jeszcze struktura plemienna. Wśród plemion polskich było też plemię Bużan, osiadłe w środkowym biegu Bugu, w okolicach Brześcia; lud ten jest zaliczany przez badaczy do plemion lechickich. W czasach pierwszych Piastów Brześć był grodem należącym do Polski. Upadek Polski po panowaniu Mieszka II spowodował utratę na pewien okres ziem leżących wzdłuż środkowego Bugu. Przez nasze tereny przebiegała granica pomiędzy ziemiami polskimi, Mazowszem i Małopolską, a ziemiami należącymi do księstw Turowskiego i Chełmskiego.

Bug nie stanowił wówczas granicy. W czasach, gdy Podlasie zarastały trudne do przebycia puszcze, rzeka ta była raczej arterią komunikacyjną, ułatwiającą transport towarów, jak i kontakty między społecznościami. Wyjątkiem były te rzeki lub ich odcinki, których brzegi były bagniste i zarośnięte sitowiem, jak Krzna w tamtym czasie, czy środkowy bieg Bugu od Uściułga do Włodawy.

Bugu przepływający przez Podlasie był rzeką zwróconą do ludzi, przyjazną. To tu założono dwie prastare stolice naszych ziem: Drohiczyn i Brześć. Dla ówczesnego Podlasia Bug wraz z dopływami stał się kręgosłupem osadniczym i komunikacyjnym, choć pograniczne położenie wystawiało drobnej sieci osadniczą na ryzyko napaści i splądrowania.

Zmieniło się to w XIV wieku. Z jednej strony ekspansja Polski na wschód przyniosła włączenie do państwa ziem w górnym i środkowym biegu rzeki po Orchówek (obecne przedmieście Włodawy), z drugiej zaś akcja łączenia ziem ruskich przez Litwę spowodowała, że leżące w zakolu Bugu tereny Podlasia stały się częścią Litwy.

Złoty czas Bugu

Unia Polski i Litwy stała się dla Podlasia wydarzeniem przełomowym. Zaczął się złoty okres tych terenów. Leżące na rubieży Podlasie znalazło się w samym centrum nowego państwa. Późniejsze zmiany miały już tylko charakter administracyjny. Przekazanie w trakcie Unii Lubelskiej Podlasia Polsce stało się precedensem do podziału na Podlasie polskie z Drohiczynem i tzw. Podlasie brzeskie, należące do Litwy.

W tym czasie Bug stał się jednym z najistotniejszych szlaków komunikacyjnych Polski. Rzeczpospolita była wówczas jednym z głównych eksporterów produktów rolnych poprzez Gdańsk do Europy Zachodniej. Bug stał się „oknem na świat”. Wtedy to zaczęto lokować miasta nad samą rzeką bądź w jej pobliżu – Kodeń, Terespol, Pratulin (Hornów), Janów Podlaski, czy Mielnik. Cechą charakterystyczną każdego z tych miast było wznoszenie ich nad małym dopływem lub starorzeczem, gdzie budowano urządzenia portowe.

Spław towarów na Bałtyk i Morze Czarne

Z racji zróżnicowanego poziomu wody w rzece spław odbywał się w miesiącach wiosennych, przy wysokim stanie wód, wtedy po Bugu pływały ze zbożem tzw. galary, czyli rzeczne statki wiosłowe, używane do jednorazowego transportu towarów w dół rzeki. To był okres szczególnie ożywionego ruchu, bo ceny zboża były wyższe od tych, które uzyskiwało się bezpośrednio po zbiorach. Ta istotna rola komunikacyjna sprawiła,że według konstytucji z 1548 roku na rzece nie mogło być żadnych grobli. Kara za takie utrudnienie wynosiła 200 marek srebra.

Ten okres prosperity trwał aż do końca istnienia Rzeczpospolitej. W drugiej połowie XVIII wieku doszło do rozpoczęcia realizacji wielkiego projektu żeglugowego, który miał przekształcić Bug w śródlądowy wodny węzeł komunikacyjny Polski.

Zbudowano wtedy Kanał Królewski łączący rzekę Bug poprzez Muchawiec i Prypeć z Dnieprem i Morzem Czarnym. Uzupełnieniem tego projektu była stworzenie następnej drogi wodnej, łączącej dorzecze Prypeci i Niemna, czyli Kanału Ogińskiego. Stworzyło to system szlaków wodnych obejmujących prawie całą Rzeczpospolitą. Koncepcja powstał stosunkowo późno i praktycznie nie została wprowadzona w życie. Zadecydowały o tym jednakże nie względy gospodarcze, a polityczne. Upadek Rzeczpospolitej spowodował, że Bug stracił na znaczeniu jako szlak spławny i stał się taką rzeką, jaką znamy dzisiaj.

Nurt kordonem granicznym

Życie gospodarcze nad brzegami Bugu kompletnie zamarło, gdy rzeka stała się granicą, oddzielającą zabór rosyjski od zaboru austriackiego. Później Bug był granicą „administracyjną”, oddzielającą Królestwo Polskie od ziem znajdujących się pod bezpośrednim władaniem carów, nigdy jednak nie wrócił do czasów świetności.

Kresem gospodarczego znaczenia Bugu była kolej. Pojawiały się co prawda próby aktywizacji regionu w II Rzeczpospolitej, nigdy jednak rzeka nie stała się już arterią komunikacyjną w dawnym znaczeniu. Jaskółka nadziei pojawiła się dopiero w tym roku. W polskim Sejmie odbyła się 22 maja br. konferencja z udziałem przedstawicieli Ukrainy i Białorusi, której tematem była reaktywacja tego szlaku wodnego, zwanego autostradą wodną E 40.