Parczew leżał na polskim pograniczu osadniczym, na krańcach Ziemi Sandomierskiej. Położenie nie sprzyjało szerszemu zagospodarowaniu ziem. Ówczesne osady były raczej miejscami obronnymi, czego przykładem jest położone nieopodal grodzisko w Horodyszczu. Położenia Parczewa u zbiegu rzek: Piwonii i Konotopy świadczy o założeniu obronnym miejscowości. Pierwsze wzmianki o Parczewie wskazane przez Długosza sięgają 1235 roku. Niewiele wiemy o najstarszych dziejach tej osady. Musiał być to jednak ośrodek znaczny, skoro starostwo parczewskie na północy sięgało aż po Łomazy. Z racji przygranicznego położenia ziemie te znajdowały się w posiadaniu królewskim (państwowym), co w dziejowej perspektywie nie wyszło miastu na dobre. Królewska kasa zwykle miała pilniejsze wydatki lub świeciła pustkami, stąd nie wznoszono w należących do korony miejscowościach kosztownych, murowanych budowli. Dlatego też najstarszym zachowanym zabytkiem Parczewa jest dzwonnica z 1675 roku, też zresztą zbudowana z drewna.

Osada – miastem

Po unii polsko litewskiej Parczew nie dość, że znalazł się w centrum państwa polsko – litewskiego, to jeszcze w połowie drogi między ówczesnymi stolicami Krakowem i Wilnem, przy szlaku łączącym oba miasta. Zauważył to już w roku 1401 Władysław Jagiełło. Nadał osadzie Parczów (taka była ówczesna nazwa) prawa magdeburskie, ziemię i ufundował kościół parafialny. W roku 1413 podczas polsko-litewskiego zjazdu w Horodle postanowiono, że Parczew stanie się – z racji położenia – miastem zjazdów panów Polski i Litwy.

Złoty okres Parczewa

Polsko – litewskie sejmy odbywały się w Parczewie przez okres 150 lat. Pobyt w mieście posłów wraz z czeladzią powodował zwiększenie zapotrzebowania na wszelkie produkt, co wpłynęło na wzrost zamożności mieszkańców. Miasto stało się jakby „trzecią stolicą”. W jego pobliżu znajdowała się królewska rezydencja. Najazd tatarski w 1544 roku spotęgował – co wydaje się paradoksalne – rozwój Parczewa. Miasto otrzymało nowe przywileje, dochody zaś czerpie m.in. ze składu soli, wtedy podstawowego środka konserwacji żywności, z gorzelni i wagi. Rewizja (opis) dóbr na rok 1564 wskazuje na następującą liczbę rzemieślników: 33 piekarzy, 17 szewców, 14 garncarzy. Obrady sejmu z 1564 roku przynoszą miastu szeroki rozgłos w całym państwie.

Przyjęcie uchwał Soboru Trydenckiego

Okres początku XVI wieku to w Europie czas wielkich zmian religijnych. Powstają wtedy główne nurty kościoła protestanckiego: luteranizm, kalwinizm czy anglikanizm . Kościół rzymskokatolicki zwołuje sobór w Trydencie, na którym ustalone zostają nowe zasady odnowy kościoła. Jednym z głównych inicjatorów przyjęcia zasad soboru jest jeden z jego twórców – kardynał Stanisław Hozjusz. Wysłannik papieża i cesarza legat Commendoni na prośbę króla Zygmunta Augusta przemawia w sejmie do posłów, z których znaczna część to różnowiercy. Mowa zostaje bardzo dobrze przyjęta. Jednym z argumentów za przyjęciem uchwał Soboru Trydenckiego, które wskazał legat, były ówczesne wojny religijne na zachodzie Europy. 7 sierpnia 1564 r. król Zygmunt August przyjmuje uchwały Soboru w Trydencie. Rzeczpospolita Obojga Narodów stała się „państwem bez stosów”, gdzie osiedlali się ci, których – ze względów religijnych – prześladowano w innych krajach.

Dlaczego Unia Lubelska a nie Unia Parczewska?

Prawdopodobnie zrządzenie losu: pożar spowodował, że obrady sejmu w 1569 roku przeniesiono do Lublina. Na tych to obradach tzw. Unii Lubelskiej (a mogło być Unii Parczewskiej) ustalono ostateczny kształt podwójnego państwa – Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Kres pomyślności

Następuje stosunkowo szybko. Pierwsza przyczyna wiąże się z wprowadzeniem wolnej elekcji, które odbywać się miały w Warszawie. Całkowity upadek miasta następuje na początku XVII wieku. Przeniesienie stolicy do Warszawy spowodowało, że Parczew z położenia przy głównym szlaku państwowym z Krakowa do Wilna, zwanym jagiellońskim, znalazł się na odległych peryferiach. Lustracja – opis z 1659 roku wymienia już tylko 4 piekarzy, 3 szewców i po jednym garncarzu, kuśnierzu i kowalu. Miasto zachowało funkcje administracyjne; aż do rozbiorów było siedzibą starostwa niegrodowego, obejmującego też miasto Ostrów jak i okoliczne wsie.

Zaborowa stagnacja

W 1815 roku Parczew wszedł w skład Królestwa Polskiego i odtąd jego historia nierozerwalnie łączy się z Podlasiem. Następuje niekorzystny dla miasta okres degradacji administracyjnej. Z samego starostwa utworzono ekonomie, przekazując je generałom rosyjskim. Leżące na granicy dwóch powiatów miasto, pozbawione urzędów i sądów, pełni rolę lokalnego ośrodka rzemieślniczo-handlowego. Z izolacji gospodarczej wyprowadziła je dopiero budowa linii kolejowej. Parczew jako jedno z nielicznych miast nie utracił praw miejskich po powstaniu styczniowym.

Szczupak handlował rybami

W II Rzeczpospolitej Parczew był ponadpowiatowym ośrodkiem gospodarczym. Z większych przedsiębiorstw istniały tu trzy młyny, liczne cegielnie, Podlaska Wytwórnia Wyrobów Betonowych, fabryka wódek i likierów oraz huta szkła „Źródło”. Funkcjonowało wielu rzemieślników: krawcy, szewcy, ślusarze, ale też introligator oraz tapicer; liczne fi rmy handlowe i kilkadziesiąt sklepów. Ciekawostką jest fakt, handlarz rybami nazywał się Szczupak. W mieście znajdowała się nadto restauracja, trzy herbaciarnie i cztery piwiarnie. Praktykowało w mieście trzech lekarzy, stomatolog, weterynarz, adwokat, notariusz, akuszerki oraz trzech felczerów. Istniał również oddział banku i kasa spółdzielcza. Ludność dzieliła się na dwie zasadnicze grupy, w których podział religijny pokrywał się z narodowościowym. Według spisu z 1921 r. w Parczewie mieszkało 3870 katolików (49% mieszkańców) i 4005 wyznawców judaizmu (50,74 %).

Zapomniane walki

Pod koniec września podążały na Warszawę oddziały SGO Polesie gen. Kleeberga. O ostatniej bitwie pod Kockiem wiemy wiele. Preludium jednak do tych walk stanowiły jednak przemilczane w okresie PRL-u zwycięstwa SGO odniesione nad oddziałami sowieckimi pod Jabłoniem i Milanowem. W okresie okupacji Niemcy wymordowali prawie wszystkich mieszkańców narodowości żydowskiej, a pobliskie lasy stały się miejscem stacjonowania i walk oddziałów partyzanckich różnych proweniencji.

Symbol miasta

Dominujący nad miastem neogotycki kościół powstał z inicjatywy ks. Stanisława Wierzejskiego w latach 1905 – 1913, konsekrowany został w 1919 roku przez biskupa Henryka Przeździeckiego i podniesiony do rangi Bazyliki Mniejszej 26 kwietnia 1989 roku przez Świętego Jana Pawła II, który z okazji 400 – lecia ogłoszenia postanowień Soboru Trydenckiego odprawił tu w 1964 r. mszę świętą.