Ogromne zniszczenia jakie przyniosła I wojna światowa walki w obronie granic w latach 1919-1920 zmusiły społeczeństwo polskie do skupienia sił na odbudowie kraju. Dopiero po ustabilizowaniu się sytuacji społecznej i gospodarczej, przyszedł czas na upamiętnienie niedawnych walk o niepodległość Ojczyzny. Okazją ku temu stał się jubileusz X-lecia odzyskania wolności w 1928 r. Pomimo próśb wojewody lubelskiego i starosty bialskiego, aby upamiętniając tę rocznicę przedłożyć wznoszenie obiektów użyteczności publicznej nad budowę pomników, tych ostatnich w powiecie bialskim powstało kilkanaście, w tym bialski pomnik „Odrodzenie Ojczyzny”, który stanął na dawnym rynku, noszącym od 1919 r nazwę Placu Wolności.
Pierwszy „polski” pomnik
Pierwszym „polskim” pomnikiem na rynku miasta był zaadaptowany obelisk cara Mikołaja II, ustawiony w 1902 r. na pamiątkę jego wizyty w Białej Podlaskiej. Pozostawiono obelisk, z którego usunięto dwugłowego orła, symbolizującego zabory i zastąpiono go polskim.
Nie ma jednoznacznego potwierdzenia w źródłach historycznych czy stało się to już w sierpniu 1915 r., po opuszczeniu miasta przez Rosjan, czy też w 1919 r., tuż po wyniesieniu się z Białej Podlaskiej Niemców. Ciekawostką jest fakt, że na początku II wojny światowej, gdy kwitła jeszcze przyjaźń Niemców i Sowietów, ci pierwsi wydali pocztówkę z widokiem carskiego pomnika, opatrzoną podpisem „Denkmal der Zwei Kaiser zusammenkun_ in Biala” (pomnik dwóch cesarzy), choć w 1902 r. Białą Podlaską odwiedził tylko Mikołaj II.
Pomnik Odrodzenia Ojczyzny
W 1928 r, w rocznicę X – lecia niepodległości, białczanie pozostali głusi na apele wojewody i starosty, by tę rocznicę upamiętnić budynkiem użyteczności publicznej. Chcieli mieć swój pomnik. Zburzyli zatem obelisk rodem z okresu zaborów, zachowali tylko postument, na którym ustawili nowy monument, w postaci kamiennego obelisku. Na dużym kamieniu widniał napis: Odrodzenie Ojczyzny 1918, poniżej zaś na mniejszych kamiennych blokach, z lewej strony: 15 sierpnia 1915 (data opuszczenia Białej przez Rosjan) oraz po prawej: 31 grudnia 1918 (data opuszczenia miasta przez Niemców). Pomnik był ogrodzony metalowym łańcuchem zawieszonym na 8 ozdobnych żeliwnych słupkach. Od frontu ozdabiały go dwie moździerzowe lufy osadzone na drewnianych lawetach, znajdujące się obecnie w zbiorach Muzeum Południowego Podlasia.
Prawdopodobnie na początku II wojny światowej pomnik rozebrano i ukryto w pobliżu cmentarza i kolejki wąskotorowej. Po wojnie przez długi czas jedynym śladem po pomniku były żeliwne słupki z orłami i łańcuch, usytuowane obok poczty, przed tablicami pamięci ofiar niemieckich egzekucji w 1943 r. Dopiero w 2017 r, podczas kopania rowów pod światłowody, odnaleziono główną tablicę o wymiarach 120 x 90 x 30 cm). Cennym fragmentem pomnika zaopiekowała się pani Urszula Adamiak – prezes spółki „Komunalnik”. Powinien on wrócić na swoje miejsce.
